قنات چیست؟
قبل از اینکه با قنات های ایران آشنا شویم بهتر است که بدانیم قنات چیست؟ قنات که نام دیگر آن کاریز است کانالهای زیرزمینی‌اند که وظیفه رساندن آب مورد نیاز برای کشاورزی و آشامیدن به سطح زمین را برعهده دارند. قنات‌ها را در اعماق زمین حفر و به وسیله آبراه‌های مختلف آب را به سمت سطح زمین هدایت می‌کردند.
در ایران در حدود ۴۰ هزار قنات وجود دارد که نظر تاریخی ارزش زیادی دارند و تا کنون ۱۱ مورد از آنها به‌عنوان میراث جهانی یونیسکو ثبت شده‌اند. در ادامه این مطلب می‌خواهیم درباره تعدادی از قنات‌های جهانی ایران برایتان بگوییم.
تاریخچه قنات در ایران
فناوری ساخت قنات در ابتدا از مناطق خشک کوهستانی ایران شروع شد. کشاورزان منطقه با کمک این فناوری توانستند در دوره‌های طولانی خشکی، به کشاورزی خود ادامه دهند. این دوره از اوایل هزاره اول قبل از میلاد شروع شد. این فناوری به آرامی به مناطق دیگر دنیا گسترش یافت و اکنون قنات‌های در چین و مراکش و حتی قاره آمریکا مشاهده می‌کنیم.
فناوری ساخت قنات یا کهریز توسط ایرانیان باستان کشف شد و به همین دلیل نخستی و طولانی‌ترین قنات‌ها در ایران قرار دارد. با قنات آب‌های زیرزمینی جمع‌آوری می‌شود و به سطح زمین می‌رسد. در این تکنولوژی، آب در تمام طول سال بدون هیچ ابزار کمکی از درون زمین به سطح زمین می‌رسد و کشاورزان می‌توانند از آب برای کشاورزی استفاده کنند.
۱. قصبه گناباد | قدیمی‌ترین قنات جهان
قصبه گناباد قناتی رمز‌آلود است که به‌عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین قنات ایران و جهان شناخته می‌شود و در بخش مرکزی شهرستان گناباد در استان خراسان رضوی قرار دارد. انتهای این قنات همچنان ناشناخته است و کسی سر از انتهای آن در‌نیاورده اما تخمین زده‌اند که در حدود ۳۰ کیلومتر طول دارد. ساختار این قنات خیلی پیچیده است و عده‌ای عقیده دارند که به دست انسان‌ها ساخته نشده و جن‌ها آن را ساخته‌اند. این کاریز همچنان پابرجاست و آب مورد نیاز گناباد را تأمین می‌کند. قصبه ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال قدمت دارد.
بیشتر بخوانید: گناباد کجاست؟
۲. بلده فردوس
قنات بلده فردوس در دوران ساسانیان ساخته شده و یک رشته قنات وسیع است. این قنات در گذشته از ۲۷ رشته تشکیل شده بوده که در حال حاضر ۱۶ رشته آن فعال است و به بخشی از زمین‌های کشاورزی شهر فردوس آب‌رسانی می‌کند. یکی از کارهای جالبی که در این قنات انجام می‌شد گل‌آلود کردن آب بود، عده‌ای وظیفه داشتند در بعضی از قسمت‌ها برای جلوگیری از فرو رفتن آب در خاک آن را گل‌آلود کنند تا از حجم آب کم نشود.
بیشتر بخوانید: اقامت در سرزمین پر رمز و راز فردوس
۳. آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز
قنات آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز یکی دیگر از قدیمی ترین قنات های ایران و ثبت شده است که در استان کرمان و شهر مهریز قرار دارد. این قنات در حدود سه هزار و پانصد متر طول دارد و از دوران قاجار باقی‌مانده است. در ورودی این قنات یک گنبد هشت ضلعی ساخته‌اند و قسمتی از آن قابل بازدید است.
۴. گوهر ریز جوپار کرمان
گوهر ریز جوپار قناتی ۷۵۰ ساله است که به دوران ساسانیان تعلق دارد. این قنات در حدود ۳۵۰۰ متر طول دارد و ۳۳۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی اطرافش را آبیاری می‌کند. با توجه به اینکه از عمر این قنات سال‌های زیادی می‌گذرد گردشگران باید با آٰرامش زیادی از آن بازدید کنند چون ممکن است سرو صدای زیاد به آن آسیب بزند.
۵. ابراهیم آباد اراک
کاریز ابراهیم آباد در شهر اراک قرار دارد و از قنات‌هایی است که در سال ششم و هفتم هجری قمری ساخته شده. مادر چاه این قنات در ارتفاعات کوه «هفتاد قله» قرار دارد و در حدود ۳۰۰ حلقه چاه در آن وظیفه تأمین آب را برعهده دارند. این قنات هم در کنار ۱۰ قنات دیگر ثبت جهانی شده و امروزه یکی از بناهای با ارزش تاریخی در اعماق زمین است که نظر گردشگران زیادی را به خود جلب می‌کند.
۶. قنات زارچ، طولانی ترین قنات جهان در دل یزد
می دانستند که طولانی ترین قنات ایران در استان یزد قرار دارد؟ بر اساس تحقیق هایی که درباره قنات زارچ انجام شده، زمان احداث این قنات به حدود سال‌های ۱۳۰۰ میلادی بر می گردد. بعد از این که دین اسلام به کشورمان ایران وارد شد، مسجد جامع یزد یکی از معروف ترین جاذبه های دیدنی شهر یزد است که در این شهر افتتاح شد. مسجد بزرگ در نزدیکی قنات زار ساخته شده و چند میله چاه این قنات در محدوده مسجد قرار گرفته است یعنی کسانی که در این مسجد برو می گرفتند از آب قنات زارچ استفاده می کردند امروزه در فضای مسجد جامع یزد محوطه برای بازدید از این قنات تعبیه شده است
این قنات از سه شاخه جدا از هم تشکیل شده: شیرین، شور و ابراهیم خویدکی شاخه های تشکیل دهنده قنات زارچ هستند. تعداد میله چاه هایی که از این قنات و شاخه هایش حفر شده بیشتر از هزار حلقه تخمین زده می‌شود. با این اوصاف تصور کنید که چه تعداد زیادی از مردم با کمک آبی که در این قنات جمع شده از تشنگی نجات پیدا می کردند.
شاخه شور قنات همان جایی است که از داخل مسجد جامع یزد عبور می کند. برای بازدید از این بخش از قنار باید حدود ۶۰ پله را پایین بروید تا به قنات برسید برای ورود ساخته شده ارتفاع زیادی دارند و بالا یا پایین رفتن از آن کار سختی است اما چرا به این شاخه از قنات، شور گفته می شود؟ این قسمت از قنات در مقایسه با سایر شاخه‌های قنات زارچ کیفیت کمتری دارد. به خاطر املاح و نمکی که در آب وجود دارد، محلی ها به اصطلاح به آن لب شور می گویند.
دو شاخه دیگر این قنات تقریباً خشک شده اند. شاخه شور هم اکنون تا حدود ۷۲ کیلومتر آبدهی دارد. میزان این آبدهی حدوداً ۶۰ لیتر بر ثانیه است؛ البته در قسمت های بالادست قنات. گفتنی است که تا ۵۰ سال پیش آبدهی این قنات، بیشتر از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده است. اما به دلیل حفر بی رویه چاه در حریم این قنات، به مرور زمان آبدهی قنات زارچ کاهش پیدا کرده است.
هنوز هم که هنوز است حدود ۸۰۰ خانواده از آب این قنات برای کشاورزی استفاده می‌کنند. تقریبا ۴۰ هکتار از زمین های کشاورزی اطراف قنات زارچ، با کمک آب این قنات سیراب می شوند. قنات زارچ متعلق به ۱۰ نفر است. در شانزدهم تیر ماه سال ۱۳۸۴ قنات به عنوان یکی از آثار ملی کشورمان به ثبت رسید تاکنون اقدامات زیادی برای مرمت و سرپا نگه داشتن این قنات انجام شده است.
۷. قنات حسن آباد مهریز
شهر یزد با خانه های خشتی زیبایش به دلیل آب و هوای گرم و خشکی که دارد، پر از قنات های مختلف است. قنات حسن آباد یکی دیگر از قنات های قدیمی ایران است که در شهر یزد قرار دارد. قنات حسن آباد در باغ پهلوان پور، در مهریز یزد قرار گرفته است. آسیاب میرزا نصرالله یکی از جاذبه های جاذبه هایی است که در باغ دمی این قنات قرار گرفته است این قنات از نزدیکی کوه های غربالبیز شروع می شود. بعد از گذشتن از شهرستان مهریز، روستای دهنو، حسن آباد و مریم آباد به انتها می رسد.
آب زلال قنات حسن آباد مهمترین ویژگی این قنات محسوب می شود. کانالهای این قنات طوری ساخته شده اند که اثری از لایه های گچ و نمک در آنها دیده نمی شود. به همین دلیل آبی که از قنات حسن آباد به مردم می‌رسد املاحی مثل سدیم، کلسیم و منیزیم ندارد.
گفته می‌شود سالها پیش زمانی که کارگران مشغول کندن زمین برای ساخت قنات و رسیدن به آب بودند، بعد از مدتی تلاش همه نا امید میشوند. کارگران به صاحب قنات میگویند که این قنات آب ندارد و تلاش خود را بی فایده می دانند. اما صاحب قنات برای رسیدن به آب نذر می‌کند و درجواب کارگران می گوید: اگر برای من آب ندارد برای شما نان دارد. بعد از نذر صاحب قنات و متوسط شدن او نوادگان ائمه اطهار این قنات شروع به جوشیدن می کند. مردم معتقدند به همین دلیل است که آب قنات حسن آباد مهریز انقدر زلال و شفاف است.
قنات حسن آباد یکی از ۱۱ قنات معروف ایرانی است که به ثبت جهانی رسیده اند. این قنات از نظر معماری، عمق و طول و حتی قدمت یکی از منحصر به فرد ترین قنات های کشورمان است. گفته می‌شود ساخت قنات حسن آباد، به حدود ۷۰۰ سال پیش و قرن هشتم برمی‌گردد.
۸. قنات های دوقلو اکبرآباد و حسن آباد در بم
کرمان یکی از زیباترین شهرهای کشورمان است که جاذبه های دیدنی زیادی هم دارد. این بار سراغ قنات های دوقلوی این شهر می‌رویم: قنات اکبرآباد و حسن آباد. این قنات های شگفت انگیز از مهم ترین جاذبه های تاریخی شهر بهم در کرمان هستند. این دو رشته قنات جمعا حدود ۱۴۷ لیتر بر ثانیه آبدهی دارند که رقم بالایی محسوب می‌شود. در واقع این رشته قنات دوقلو، پر آب ترین قنات دوقلو در ایران و تمام جهان است. به همین دلیل هم در سازمان میراث جهانی به ثبت رسیده است.
این قنات دوقلو نقش بسزایی در تعیین آب مورد نیاز برای کشاورزی در شهرستان بم را داشته اند. امروزه شهرداری برات و بم در محوطه اطراف این قنات ۳۰۰ درخت نخل کاشته تا فضای مناسبی برای گردشگران ایجاد کند. به این ترتیب فضای مناسبی برای استراحت گردشگران ایجاد می شود که به رشد گردشگری این شهر هم کمک می‌کند.
۹. قنات مون، تنها قنات دو طبقه در جهان
مثل قبرهای دو طبقه که خیلی عجیب و غریب هستند، قنات دو طبقه هم جزو عجایب محسوب می شود! اما قنات دو طبقه هم در شهرهای ایران وجود دارد. اردستان همان جایی است که تنها قنات دو طبقه جهان را میزبانی می کند. البته متاسفانه این میزبانی تعریف آن چنانی ندارد!
قنات مون با قدمتی ۸۰۰ ساله در ایران ساخته شده است و هنوز هم به قوت خودش باقیست. نکته جالب اینجاست که هر طبقه از قنات جریان آب مستقل خودش را دارد و هیچ کدام از آنها بر دیگری نفوذ ندارند. در مورد ساخت این قنات چند روایت وجود دارد:
بر اساس روایت اول گفته می شود که کاوه آهنگر این قنات را ساخته است. اما در روایت دوم بیان شده که یک مقنی یزدی در دو مرحله قنات دو طبقه اردستان را ساخته است. اما چرا دو طبقه؟ چون در مرحله اول قنات و آبدهی آن، طبق چیزی که توقعش را داشته اند انجام نشده. به همین دلیل هم مقنی اقدام به ساخت مجدد قنات با جهت دهی جدید مورد نظرش احداث کرده است.
قنات دو طبقه اردستان حدود ۳.۵ تا ۴ کیلومتر طول دارد و میزان آبدهی آن حدود ۶۰ لیتر بر ثانیه است. مثل سایر قنات هایی که به شما معرفی کردیم، این قنات هم به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت جهانی رسیده است.
۱۰. قنات وزوان، قنات ۳هزار ساله در اصفهان
وزوان نام یکی از قدیمی ترین قنات های ایران است که در استان اصفهان قرار دارد. این قنات که در بخش شمالی شهر وزوان قرار گرفته بیشتر از سه هزار سال قدمت دارد. یکی از ویژگی های منحصر به فرد قنات وزوان، سد زیرزمینی آن است. به کمک این سد در فصل هایی که کشاورزان به آب نیاز ندارند، آب در پشت سر ذخیره و نگهداری می‌شود. این ویژگی باعث شده قنات وزوان، یکی از نادرترین قنات های جهان باشد. قنات وزوان نیز مثل سایر قنات هایی که به شما معرفی کردیم، به ثبت جهانی یونسکو رسیده است.
قنات وزوان هزار و ۸۰۰ متر طول دارد و ۶۴ حلقه چاه از آن گرفته شده است. در قسمت بالای بند قنات دو شکاف زیر زمینی یا تنور آبی وجود دارد که در اصطلاح محلی به آن کِر گفته می شود. به کمک این شکاف ها آب در پشت سر ذخیره شده و به مخازن بزرگی که زیرزمین قرار دارد فرستاده می شود. معمولاً ذخیره آب در مدت ۱۲۰ روز، از ۱۰ آذر تا ۱۰ فروردین سال بعد انجام می شود.
بعد از باز شدن دریچه هایی که روی سد نصب شده، آب به صورت خودجوش و با کمک نیروی ثقل زمین به چرخه مصرف برمی‌گردد. قنات وزوان تنها قنات اصفهان است که آب را به این روش هوشمندانه در زیرزمین حفظ می کند.
۱۱. قنات مزدآباد میمه در اصفهان
قنات مزدآباد یکی از قدیمی‌ترین قنات های استان اصفهان است که در شاهین شهر و میمه قرار گرفته. مثل قنات حسن آباد که در استان یزد قرار دارد و شفافیت آب آن همه را به خود جلب می کند، قنات مزدآباد هم آبی زلال و با کیفیت دارد. این قنات ۱۸۶۰ متر طول دارد و حدود هزار و ۷۰۰ هکتار از زمین های کشاورزی مناطق اطرافش را سیراب می کند.
قنات مزدآباد حدود ۲۵۰۰ سال قدمت دارد. این قنات به خاطر دو رشته آب سرد و گرمی که دارد منحصربه فرد شده است. قنات مزدآباد هم همچون قنات وزوان، سه سد ذخیره آب در زیر زمین داشته و به این ترتیب در فصل های گرم سال هم پرآب است. همین ویژگی های خاص این قنات باعث شد که همراه با سایر قنات هایی که معرفی کردیم، در لیست میراث جهانی یونسکو قرار بگیرد.
۱۲. قنات اردکان
قنات های اردکان جزو قدیمی ترین قنات‌های ایران هستند. این قنات‌ها در اردکان استان یزد قرار دارند و از مهمترین جاذبه‌های گردشگری این شهر به حساب می‌آیند. شهر اردکان با دارا بودن ۲۵۰ رشته قنات، یکی از پر قنات‌ترین شهرهای کشور است. از ۲۵۰ قنات شهر، هشت قنات هنوز زنده و فعال هستند. یکی از آنها قنات اردکان است که مهمترین جاذبه گردشگری شهر اردکان نیز به حساب می‌آید. این قنات در حدود ۵۰۰ متر طول دارد.
سخن آخر
علاوه‌بر قنات‌هایی که در این متن نام بردیم کاریز‌های باغ زارچ یزد، حسن‌آباد مهریز، اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات، مون اردستان، وزوان و مزدآباد اصفهان هم در فهرست قنات‌هایی‌اند که به‌عنوان میراث جهانی ثبت شده‌اند. هر کدام این قنات‌ها یکی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری و توریستی شهرهای ایران است که ما هم در نگهداری و مراقبت از آنها نقش مهمی داریم. لطفا در هنگام بازدید از این آثار با ارزش تاریخی که نقش مهمی هم در اکوسیستم دارند به ساختار آنها آسیبی وارد نکنید.
