بافت تاریخی یزد | هزارتوی خاطره
خاطرتان هست در بچگی یک هزارتوی پیچ در پیچ را جلوی رویمان میگذاشتیم و رویش چمباتمه میزدیم که راه رسیدن به قلبش را با قلمی دنبال کنیم؟
اگر هم از این سرگرمی بهره ای نبرده باشید، حتما سردرگمی موجود بخت برگشتهای را دیدهاید که در کارتون یا فیلمی اسیر پرچینهای بلندبالای یک مازِ عظیم شده. همچین هزارتویی را قرنهاست ما در ایران خودمان داریم! کافیست در کوچه پس کوچههای بافت قدیم یزد قدمی زده باشید، تا بدانید. شما میتوانید برای اقامت در شهر بادگیرها با اجاره سوئیت در یزد برای یک شب از اتاقک محل اقامتی ارزان را رزرو کنید و سفر به این سرزمین چشمنواز را شروع کنید. برای آشنایی با معماری بی نظیر و اعجابانگیز شهر یزد همراهمان باشید و پیشنهادهای ویژه اتاقک را از دست ندهید.
رشد کنار کویر
نام یزد لاجرم با کویر پیوند خورده است. اگر از کسانی که به آن سفر کردهاند بخواهیم این شهر دیرینه را به رنگی تشبیه کنند، بسیاری بیدرنگ نام نخودی را به زبان خواهند آورد. برای آنان که هنوز فرصت سفر نداشتهاند باید گفت که رنگ نخودی که در و دیوار شهر را پوشانده، برگرفته از اقلیم خشک و کویری آنجاست. مردمان این دیار اگر با محیط خود خو نمی گرفتند چگونه میتوانستند در چنین محیط کم آبی دوام بیاورند؟ حال آنکه یزدی ها نه تنها سالهاست در حاشیه فلات مرکزی ایران جا خوش کردهاند، بلکه آبادی باشکوهی را بنا نهاده اند که امروزه آوازهای جهانی دارد.
یزد در عرصهی جهانی
در سال ۲۰۱۷، سازمان بینالمللی یونسکو یزد را تحت عنوان “شهر تاریخی یزد” ثبت کرد. ثبت جهانی یک اثر، روند نفسگیر و موشکافانهای دارد که نتیجه بخش بودن آن بدین معناست که آن اثر چنان شگفت است که مایه مباهات کل تمدن بشری است. آنچه یزد را متمایز میسازد رشد این شهر به رغم کمبود منابع است که طی ادوار مختلف پا برجا مانده. شهر خشتی یزد با وجود آنکه جلوههایی از امروزی بودن را به خود گرفته، اما همچنان به اصالت و خاکی بودن خود پایبند است.
اوج تجلی هوشمندی معماران این شهر در بافت تاریخی یزد دیده میشود. با وجود اینکه پر پیچ و خم بودن را با هزارتو مشترک دارد، اما هدف این سازه سرگرم یا سردرگم کردن نبوده. بلکه میتوان در هر بخش آن دقیق شد و نکتهای یافت. بیایید با هم قدمی بزنیم تا برایتان از عجایب بافت یزد بگوییم.
پیش به سوی بافت
اگر در امتداد خیابان امام شهر به سمت شمال قدم بزنید، ابتدا مجتمع امیرچخماق را در سمت راستتان خواهید دید که به جرات میتوان گفت نمادین ترین ساختمان شهر است. اگر ادامه بدهید، پس از چند دقیقه، به ورودی خیابان مسجد جامع در دست چپتان میرسید که از اسمش پیداست منتهی به کدامین بنا میشود. البته اگر حواستان به پلاک نام خیابان هم نباشد، نمیتوانید منارههای مسجد جامع را نادیده بگیرید. این خیابان سنگفرش را از میان مغازه های متنوع دو طرف آن دنبال کنید تا آماده ی ورود به بافت شوید.
نگین بافت: مسجد جامع یزد
در شهرهایی که قدمت تاریخی دارند، مسجد جامع جایگاهی کلیدی داشته و دارد. این پایگاه مذهبی، علاوه بر اینکه محل مناجات و مراسمهای مذهبی بود، در عین حال حکم مکان اجتماعات را هم داشت. مسجد جامع یزد یکی از این شاهکارهای تاریخی ایران است. اقشار مختلف جامعه در اینجا با برابری و برادری کنار هم جمع میشدند و فرصتی پیش میآمد برای تعاملاتی که ورای طبقه اقتصادی و اجتماعی بودند. در عین حال، کسبه میتوانستند شبکه معاملات خود را در آنجا گسترش دهند. بیحکمت نیست که معماری سنتی ایجاب میکرد بازار در مجاورت مسجد جامع قرار گیرد. هنوز هم بسیاری از نمازگزارانی را که با هم سلام و احوالپرسی میکنند، اهل بازار تشکیل میدهند.
زیر طاق دالانها
چشمگیرترین ورودی بافت از کنار مسجد جامع یزد است. هنگامی که به نظاره شکوه سردر و قامت منارهها ایستادهاید، ورودی سمت راستتان است. با پا گذاشتن زیر طاقهای آجری دالانهایی که بافت را به هم بافتهاند در جا متوجه تفاوت دما خواهید شد. جدا از ارتفاع موثر دالانها در تهویه، سایه در محیط پرنور کویری دوچنان تاثیرگذار است. البته، با سوراخهایی در سقف، مدخلی برای نورانی کردن فضا تعبیه شده که ابتکاری است دیرینه تر از اختراع لامپ الکتریکی. در طرفین این دالانها، مغازههایی میبینید که محل کسب بازاریانی سنتی و جدیدی است که ذائقهی ساکنان و مسافران یزد را استادانه میشناسند. اگر مسحور نماهای رنگارنگشان شوید، فراموش نکنید که این کوچهها هنوز زندهاند و باید به دوچرخهها و ماشینهای در حال عبور راه دهید.
شکستِ شن
پیش رفتن در بافت یعنی انتخابهای پیاپی مسیر. اما نگران گم شدن در بافت نباشید. هم نقشه هست، هم مردم مهربان محلات که راهنماییتان کنند. اما پیش از آغاز، خوب است از چرایی این پیچ و خم ها سر درآورید. هنگامی که همسایه کویر هستید، باید آماده باشید هر باد پیامآور شنهای بیشمار باشد. حال به خانه دار مستاصلی فکر کنید که هر روز باید جارو به دست گیرد و تمام خانه و زندگی خود را گردگیری کند. برای اینکه زندگی با هجوم هر روزه ی شن و ماسه ها مختل نشود، کوچه ها را با شکستهای نود درجه ساختهاند تا باد نتواند به راحتی در آنها بپیچد.
آب در اعماق
شاید برایتان سوال شده باشد که در این شرایط اقلیمی خشک، یزدیها چه چارهای برای آب اندیشیده بودند؟ جواب شاید حیرتآور باشد، اما آنها استادانِ مدیریت آب بودند! اتفاقا یکی دیگر از مواردی که ثبت جهانی شد، ابتکاریست که آنان برای آبرسانی به شهرشان به وفور از آن استفاده کرده اند، قنات.
با حفر یک آبراه در اعماق خاک، آنها نه تنها آب زلال زیرزمینی را از کوهستان به آب انبارهای پرشمار شهر منتقل میکردند، بلکه جلوی تبخیر آن را زیر تابش آفتاب می گرفتند. داخل شهر برای برداشت آب باید یکی از راه پله هایی پایین بروید که به نظر میرسد به دل تاریکی فرو میروند. در انتهای پلهها به فضایی موسوم به پایاب میرسید که امکان دسترسی به آبی را فراهم میکند که پشت دیوار و درون مخزن اصلی آب انبار انباشته شده. تفاوت دمای آنجا و رطوبت اندکش در عین حال گویای میزان اثربخشی این روش است.
زندگی اجتماعی در کوچههای یزد
احتمالاً در حین قدم زدن متوجه سکوهایی کنار درب ورودی خانه ها میشوید. این سکوها که شیخ نشین یا پیرنشین نام دارند برای خستگانی طراحی شدهاند که دنبال پناهی از آفتاب و استراحتگاهی برای نفس تازه کردن هستند. یکی دیگر از ویژگیهای جالب معماری در بافت، وجود کوچه های بسیار باریک است که دو نفر فقط با احتیاط می توانند از کنار هم عبور کنند. نام این گونه کوچه ها، کوچه های آشتی کنان است و کارکردشان وفادار به نامشان است. اگر دو نفر که از هم دلخور بودند، از دو انتهای این کوچه وارد می شدند، به اجبار فضا با هم رو در رو می شدند. این مواجهه بهانه ای بود که سنگهایشان را وا بکنند و آشتی کنند.
همانطور که میدانید از یزد تا شهر تفت فاصلهای زیادی نیست، پیشنهاد میکنیم بازدید از جاهای دیدنی تفت در استان یزد را فراموش نکنید.
خانه های متواضع
بد نیست وارد یکی از خانه ها شویم تا ببینیم تفکر معماران چگونه وارد زندگی مردمان شده. برای ورود اغلب چند قدمی رو به پایین با سری خمیده برمی داریم که ورودمان با تواضع باشد. اگه خانه ای سنتی و فاخر باشد، الان باید پا به فضایی به نام هشتی گذاشته باشید که از چند سو در یا راهرو دارد. از آنجایی که اغلب خانههای پر ابهت متعلق به بزرگان و تاجران بودند، واجب بود برای مهمانان بسیاری که شرفیاب میشدند محلی متفاوت از اهل خانه در نظر گرفت.
در شهر دارالعباده طبیعی ست که تفکیک محرم و نامحرم از اصول باشد. بنابرین هشتی وظیفهی جدا کردن فضای اندرونی و فضای برونی را بر عهده داشت. شاید متحیر شوید که هر راهروی هشتی، منتهی به فضایی بزرگ و مزین می شود که از بیرون هیچ نشانی از آن نبود. تواضع ظاهر پیش چشم همگان از ویژگیهای فرهنگی و معماری یزد است. برای این که بتوانید اقامت در خانه های شبیه به این خانه های قدیمی را تجربه کنید، پیشنهاد می کنیم یکی از اقامتگاه های بومگردی یزد را انتخاب کنید.
در گشت و گذارهایتان به چهارراههایی میرسید که بیش از دو گزینه پیش رویتان میگذارند. به این فضاها چارسو یا چارسوق میگویند که برگرفته از واژهی چهارسو است. این تقاطعها اغلب نشانگر دو راسته ی اصلی هستند که خصوصا در بازار، نقشی حیاتی داشتند.
بلندی های بادگیر یا بادگیرهای بلند؟
در میان شهرتهای یزد نمیتوان از عنوانِ “شهر بادگیرها” گذشت. البته این برج بلندی که بر فراز خانهها میساختند در شهرهای بسیاری از ایران رایجترین روش سرمایش بود. اما یزد هم در از حیث تعدادشان سرآمد است و هم از حیث دارا بودن بلندترین آنها در باغ دولتآباد. چه در باغ و چه در بافت، اگر دنبال اتاقی زیر بادگیر بگردید به حوضی برمیخورید که برای کارایی بادگیر ضرورت دارد. بادگیر هوایی که در ارتفاع در جریان است را به درون خانه هدایت میکند. پس از عبور آن از روی حوضچه، هوا رطوبت آب را به خود میگرفت تا خنکای بیشتری ایجاد کند. چنین سازهی هوشمندانهای که سالهاست برای مهندسان این خطه شناخته شده است، بدون نیاز به مصرف هیچگونه انرژی میتوانست بخش تابستانهی یک عمارت را به سرمای مطبوع میهمان کند.
معرفی دیدنی های تاریخی شهر یزد
مجموعه امیرچخماق
اگر دسته جمعی و با تور به شهر یزد سفر کرده باشید، اولین جایی که از آن دیدن می کنید مجموعه امیرچخماق خواهد بود. این مجموعه شامل میدان، تکیه، بازار، آبانبار و مسجد می شود. هر کدام از این قسمت ها در نوع خودشان خاص و دیدنی هستند. این مجموعه از دوره تیموری تا به امروز قدمت دارد.
دیدن گلدسته های بلند مسجد امیرچخماق در شهری مثل یزد که همه خانه هایش یک طبقه هستند، کار سختی نیست. کافیست روی پشت بام محل اقامتتان بروید تا بتوانید تمام شهر را ببینید. اگر دوست دارید در اقامتگاه های بومگردی یزد بمانید می توانید به سادگی یکی از آن ها را از طریق سایت اتاقک رزرو کنید.
در محدوده میدان امیرچخماق فروشگاه های زیادی وجود دارد که انواع و اقسام سوغات و خوراکی های یزدی را در اختیار گردشگران قرار می دهد.
بیشتر بخوانید: معرفی جاهای دیدنی میبد یکی از شهرهای تاریخی یزد
مسجد جامع یزد
مسجد جامع یزد به عنوان یکی از قدیمی ترین جاذبه های گردشگری کشورمان، از محبوب ترین دیدنی های یزد است. این مسجد که حدود ۱۰۰۰ مترمربع وسعت دارد، از بخش های مختلفی تشکیل شده؛ یک ایوان مرتفع، دو شبستان، دو گرم خانه، گنبدخانه، دو پایاب و یک صحن بزرگ به شکل مستطیل همان قسمت هایی هستند که مسجد جامع را تشکیل می دهند.
این مسجد آنقدر بزرگ است که یک در ورودی برای آن کافی نیست! ۶ در ورودی برای میجد جامع یزد ساخته شده که از بخش های مختلف شهر به آن دسترسی داشته باشند. در منابع تاریخی از مسجد جامع یزد با نام های مسجد جمعه شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه قدیم «درده» و مسجد جامع نو هم یاد می شود.
بیشتر بخوانید: معرفی جاذبه های گردشگری اردکان یزد
یکی از ارزشمندترین بخش های این مسجد کاشیکاری ها و تزئینات آن است. با وجود این که مسجد جامع در دورانی ساخته شده که اکثر مردم سنی بوده اند، اما به وضوح نمادهای حضور شیعیان روی در و دیوارهای این مسجد دیده می شود. نمادهای شیعی مانند شمسههای ۱۲پر، شمسه های ۷۲پر و ستاره های نمای داخلی گنبد استفاده بسیار شده است.
کاروانسرای زینالدین
در دوران صفویان و به دستور شاه عباس صفوی، ۹۹۹ کاروانسرا در ایران ساخته شد. در بین تمام این کاروانسراها، کاروانسرای زیدالدین یکی از زیباترین سازه های دوره خودش به شمار می رود. در کتاب های تاریخی آمده که این کاروانسرا را به مناسبت دیدار شاه عباس با حاکم کرمان، زین الدین گنجعلی خان ساخته اند.
طبیعی است جایی که برای حضور یکی از شاهان ساخته شده، آنقدر زیبا و به یادماندنی باشد که در تاریخ ثبت شود. این کاروانسرای دو طبقه با قدمت ۴۰۰ ساله اش، به وسیله آجر بنا شده است. کاروانسرای زینالدین در ۶۰ کیلومتری جاده یزد-کرمان واقع شده و امروزه هم به عنوان اقامتگاه از آن استفاده می شود. شما می توانید برای سفرتان به یزد یا حتی کرمان، این کاروانسرا را رزرو کنید.
در دو طرف کاروانسرا پله هایی دیده می شود که راه ورودی به پشت بام هستند. تماشای آسمان زیبای کویر از بالای ارتفاع این بام لذت تکرارنشدنی را برای شما به همراه دارد.
یخچال خشتی میبد
در گذشته اهالی شهرهای گرم و خشکی مثل یزد، باید برای تهیه آب آشامیدنی به دنبال راه های مختلفی می گشتند. علاوه بر قنات ها، درست کردن یخچال های خشتی از دیگر راه هایی بود که برای رفع نیاز به آب شکل می گرفت.
داخل یخچالها سه بخش اصلی با نامهای دیوار سایهانداز، حوضچه تولید یخ و مخزن یخ وجود دارد. برای ساخت یخچال خشتی میبد، از خشت و گل استفاده شده، این مصالح عایق خوبی برای گرما و سرما هستند.
خانه لاری ها
خانه لاری ها یکی از بناهای قدیمی شهر یزد است که تا به امروز ۱۵۰ سال است که سالم و سرپا مانده. حاج محمد ابراهیم لاری صاحب این خانه زیبای تاریخی است. خانه لاری ها از ترکیب ۶ باب خانه ساخته شده و سال ۱۳۷۵ هم به عنوان یکی از آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است. از آثار تاریخی نزدیک به این خانه می توان عمارت کلاه فرنگی را به شما معرفی کنیم.
هشت باغ دولت آباد
باغ دولت آباد از دیگر دیدنی های یزد است که در محله چهار منار و خیابان شهید رجایی قرار دارد. از در ورودی باغ دولت آباد که بگذرید وارد یک هشتی بزرگ می شوید. بعد از آن به فضای اصلی باغ دولت آباد می رسید. از همین اول راه فروشنده هایی که صنایع دستی یزدی را به نمایش عموم گذاشته اند می بینید. اما مسئله مهم تر بادگیر بلندی است که از دور خودنمایی می کند.
بلندترین بادگیر خشتی دنیا با ارتفاع ۸.۳۳ متر در این باغ زیبا قرار دارد. قدمت این باغ به دوران افشاریه برمی گردد. جالب است بدانید کسی که برای ساخت این باغ دست به کار شده، قبل از این که ساختمان های مختلف آن را بسازد، برای رشد درختان و گیاهان آن اقدام کرده است. یک قنات قدیمی به طول ۶۵ کیلومتر از مهریز یزد، آب را به این باغ منتقل می کرد تا آب آشامیدنی و آب لازم برای آبیاری باغ را فراهم کند.
باغ دولت آباد یزد با وسعت ۷۰ هزار متر مربعی یکی از زیباترین باغ های ایرانی است. در این باغ ساختمان ها، آبنماها و حوض های زیادی جای گرفته. اگر در تاریکی شب برای بازدید وارد این باغ شوید، فانوس های کوچک و بزرگی که محوطه باغ را چراغانی کرده اند می بینید. باغ دولتآباد شامل عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت بهشت آیین و تالار آیینه، عمارت تهرانی، آبانبار و باغ ناصر است.
حمام خان یزد
تصور کنید حدود ۶۰ – ۷۰ سال پیش زندگی می کردید و قصد داشتید حمام کنید. باید یک بقچه از لباس و صابون و کیسه و وسایل دیگر حمام پر می کردید و راهی حمام های عمومی می شدید! حتی تصورش هم برای مایی که الان در عرض ۱۰ دقیقه در حمام خانه خودمان دوش می گیریم سخت است!! اما در گذشته این رسم رایج برای حمام رفتن بوده.
حالا قرار است یکی از حمام های تاریخی یزد به نام حمام خان را به شما معرفی کنیم. سال ۱۲۱۲ قمری یعنی در دوران قاجار، حمام خان یزد به دستور حاکم وقت یزد ساخته شد. از آنجایی که اکثر بزرگان شهر یزد از این حمام استفاده میکردند، نام آن به «حمام خان» معروف شدو همینطور باقی ماند.
بیشتر بخوانید: سفرنامه یزد تا کاشان | بازدید از شهر بادگیر ها و شهر گلاب
در آن دوران حمام رفتن مثل الان با زمان ۱۰ دقیقه ای به اتمام نمی رسید. اصلا حمام رفتن کاری بود که برای آن برنامه ریزی می کردند تا دسته جمعی به حمام بروند! به همین دلیل هم در حمام های عمومی محل هایی برای استراحت کردن و دور هم جمع شدن هم وجود داشت. حتی خوراکی هایی مثل شربت و هندوانه هم در حمام میل می کردند و دور هم گفت گو می کردند.
حالا امروزه روح تازهای در کالبد حمام خان یزد دمیده شده و با تغییر کاربری به رستوران و چایخانه سنتی تبدیل شده است.
برج خاموشان
آثار زیادی از دین زرتشتی در گوشه گوشه شهر یزد دیده می شود؛ یکی از این نشانه ها برج خاموشان است. در دین زرتشتی مردم جسد مرده ها را در دخمه ها قرار می دادند تا طعمه کرکس ها شود. یکی از این دخمه ها برج خاموشان یزد است. برج خاموشان در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و بر بلندای کوهی در منطقه صفائیه قرار دارد.
روستای خرانق
خرانق نام یکی از روستاهای اطراف یزد است که بیشتر از هزار سال قدمت دارد! این قدمت تاریخی باعث شده روستای خرانق میزبان جاذبه های قدیمی زیادی باشد. شاید باورتان نشود که یکی از قلعه های قدیمی موجود در روستای خرانق تا همین ۲۰ سال پیش محل سکونت مردم بوده!
بر اساس شواهد تاریخی امام رضا (ع) برای استراحت کاروان خود از این قلعه و محوطه اطرافش استفاده کرده است. قدمگاه امام رضا همان جاییست که آن حضرت در آن حضور داشته. منارهای از قرن ۱۷ و کاروانسرایی در حومهی روستا مرمت شده است که میتوانید با هزینهای مناسب در آنجا اقامت کنید.
بیشتر بخوانید: ۱۰ روستای دیدنی ایران | روستاگردی در ایران
منارجنبان خرانق
تنها منارجنبان تمام خشتی دنیا در شهر یزد و روستای تاریخی خرانق واقع شده است. احتمالا الان ذهنتان به سمت منارجنبان اصفهان رفته؛ اما باید بدانید که منارجنبان خرانق از آن هم قدیمی تر است!
تا به حال دیده اید که مسیر رفت و برگشت راه پله های یک ساختمان از هم جدا باشد؟ منارجنبان خرانق دو راه پله دارد که از یکی برای بال رفتن و از دیگری برای پایین آمدن استفاده می شود. منارجنبان خرانق با فشار دست به حرکت در میآید!!
این ساختمان سه طبقه با کمی هل دادن تکان می خورد.این تکان خوردن هم به وضوح قابل دیدن است!
آبانبارهای یزد
همانطور که گفتیم یکی از دغدغه های مردم شهر یزد به خاطر آب و هوای گرم و خشکش، تهیه آب آشامیدنی بوده است. همین مسئله باعث شده که تعداد زیادی قنات و آب انبار در این شهر ساخته شود. معروفترین آب انبارهای یزد را در ادامه به شما معرفی خواهیم کرد:
آب انبار ۶ بادگیر
۶ بادگیر یک آبانبار ۱۸۰ ساله است که از دوره قاجار به یادگار مانده. اسم این آب انبار ساختمان آن را لو می دهد؛ ۶ بادگیر در ساختمان این آب انبار قرار دارد که ۳ تای آن قدیمی و ۳ مورد دیگر نوساز هستند.
آبانبار گیو
یکی از اصلی ترین تامین کننده های آب آشامیدنی برای مردم یزد، آب انبار گشو بوده است. این مورد هم در دوران قاجار (سال ۱۳۲۰) ساخته شده و در سال ۱۳۷۵ ثبت ملی شده است.
بیشتر بخوانید: سفر به اعماق زمین | قنات های ایران
آسیاب آبی اشکذر
آسیاب های سنگی کوچک را حتما در مستندهایی که از تلویزیون پخش می شود دیده اید. این آسیاب ها با نیروی سنگ می چرخند و گند و دیگر غلات را به آرد تبدیل می کنند. آسیاب های بزرگ ترین با کمک حیواناتی مثل اسب و گاو به حرکت در می آمدند. اما در مقیاس های بزرگتر از نیروی آب هم کمک گرفته می شود. آسیاب آبی اشکذر هم از این نوع موارد است که در دوران صفویه در محدوده اشکذر یزد ساخته شده.
ین که یک آسیاب آبی بزرگ با نقش های هندسی و آجرکاری های خاص در دل کویر کار کند، عجیب و باورنکردنی است! آب مورد نیاز برای حرکت آسیاب از قنات های موجود در زیر زمین تامین می شود.
اجاره آپارتمان در یزد برای مسافر و سخن آخر
با هم گشتی در کوچههای درهم تنیدهی یزد زدیم تا بهتر ببینیم و بفهمیم. زندگی در یزد همواره سخت بوده اما مردمانی این شهر را برگزیدند که سختتر از هر شرایطی بودند. امروز که نام یزد با خشتهای نخودی رنگش در جهان زبانزد شده، مردمش هنوز با همان اصالت دیرینهی خود زندگی میکنند. اگر از خودشان بپرسید و خوش شانس باشید که با لهجهی شیرینشان جواب را بشنوید، آن اصالت را در سه واژه میگنجانند: قنات و قنوت و قناعت.
برای اقامت در این شهر جذاب پیشنهاد ما به شما اجاره آپارتمان در یزد برای مسافر از اتاقک به صورت روزانه و با قیمت مناسب است.